Kilka lat po otwarciu polskich granic, mniej więcej w połowie lat dziewięćdziesiątych XX w., pojawiły się w naszym kraju pierwsze relacje tych, którym udało się dotrzeć daleko na północ Europy, na archipelagi zwane Orkadami, Szetlandami i Wyspami Owczymi.
IANTD Instructor Trainer Trainer
DAN Instructor Trainer
EFR & CFC Instructor Trainer
PADI Master Instructor
DSAT Tec Instructor
fot.: Marjo Pauliina Tynkkynen
Aktykuł dostępny w Magazynie BlueLife 2013 10 11 do pobrania za darmo
Wtedy zaczęły do nas również docierać zachodnie czasopisma nurkowe.
W jednym z numerów Tauchen, a może Unterwasser znalazłem listę dziesięciu najlepszych miejsc do nurkowania wrakowego na świecie.
Pamiętam, że właśnie Scapa Flow uznano za najciekawsze na półkuli północnej. Wtedy postanowiłem, że kiedyś tam pojadę.
Trochę historii
21 czerwca 1919 roku niemiecka Hochseeflotte, składająca się z 74 jednostek, została zatopiona w naturalnym porcie w zatoce Scapa Flow na Orkadach na rozkaz kontradmirała Ludwiga von Reutera.
Zatopienie całej floty w ciągu zaledwie kilku godzin nadal pozostaje największym aktem morskiego samobójstwa w historii.
Potężne pancerniki i krążowniki, najbardziej zabójcze maszyny tamtych czasów, poszły na dno wraz z mniejszymi lekkimi krążownikami i niszczycielami.
Kaiserowska flota została rozbrojona i internowana na terenie Scapa Flow na mocy porozumienia o zawieszeniu broni z dnia 11 listopada 1918, które zakończyło działania wojenne I wojny światowej.
Brytyjczycy mieli trzymać flotę pod strażą, podczas gdy strony negocjowały warunki traktatu wersalskiego. Przez długie siedem miesięcy okręty stały na kotwicy w ciągłej obawie, że negocjacje zostaną zerwane, a flota zostanie przejęta przez Anglików.
Gdy okręty Royal Navy wyruszyły poza Scapa Flow na manewry w odpalaniu torped, von Reuter wydał wcześniej ustalony, zakodowany rozkaz: „Paragraph 11. Bestätigen“. Anglicy wrócili natychmiast, ale zastali na powierzchni już tylko 3 niemieckie pancerniki, 3 lekkie krążowniki i kilka niszczycieli.
Nic się nie marnuje
Brytyjska Admiralicja podjęła decyzję o pozostawieniu okrętów na dnie, żeby zgniły.
Ówcześni eksperci uznali, że są zbyt duże, aby je wydobyć.
Jednak w roku 1924 inżynier Ernest Cox odkupił 26 niszczycieli i 2 pancerniki od Admiralicji za sumę 24 tys. funtów i zaczął je podnosić z dna.
Do głębszych wraków, leżących stępką do góry, dospawał kominy ze starych kotłów, przez które wchodzili jego robotnicy aby uszczelnić wraki i podnieść je przy użyciu techniki wpompowywania w kadłub sprężonego powietrza.
W latach 1949-1979 działało na tym terenie także kilka innych firm, głównie wydobywających metale nieżelazne (wyrzutnie torped) oraz ciężkie, wielotonowe pancerze opasujące statki.
„Najatrakcyjniejsze” były jednak znajdujące się na wrakach masywne płyty ze stali: wydobywano je w celu pozyskania wysokiej jakości metalu do produkcji specjalistycznych urządzeń pomiarowych i narzędzi chirurgicznych.
Wartość stali ze Scapa Flow wynikała z tego, że jej struktura krystaliczna nie została skażona przez promieniowanie jądrowe po wybuchach bomb atomowych i po licznych próbach nuklearnych przeprowadzanych po roku 1945.
Obecnie proceder wydobycia materiałów i artefaktów ze Scapa Flow jest oficjalnie zakazany, a siedem spośród pozostających na dnie wraków jest chronionych jako pomniki historii.
Dzisiaj, dzięki odpowiednim regulacjom prawnym, nikt już niczego z wraków Scapa Flow nie „odzyskuje”. Znaczne szkody spowodowały jednak woda i czas, a swoją rękę „dołożyli” do ubytków również mniej lub bardziej legalni „ratownicy mienia”.
Przy współczesnej świadomości związanej z ochroną środowiska naturalnego i dziedzictwa kulturowego pojawiła się potrzeba powołania niezależnego zespołu ekspertów, który pomógłby zbadać stan techniczny zatopionych okrętów, sporządził odpowiednią dokumentację oraz stworzył podwaliny pod dalsze działania konserwatorskie.
Nasza wyprawa
Poruszanie się we wnętrzach wraków przy częściowo naruszonych konstrukcjach wymaga szczególnego doświadczenia i ostrożności.
Niestabilny system może zostać łatwo zachwiany na skutek działania grupy mniej doświadczonych nurków.
W ekstremalnych warunkach niebezpieczne przesunięcia czy wręcz zawalenie fragmentów struktury mogą zostać wywołane nawet przez działanie zbierającego się pod stropem powietrza, wydychanego podczas nurkowań na obiegu otwartym.
Nurek korzystający z obiegu zamkniętego ma w tej sytuacji znacznie większe możliwości.
Może pozostawać w przestrzeni wraku dłużej, a jego obecność wiąże się z mniejszym ryzykiem.
Podczas nurkowań na częściowo uszkodzonych wrakach Scapa Flow, ze względu na specyficzny charakter penetracji, wymagane było zastosowanie sprzętu najwyższej jakości, aby zminimalizować szanse wypadku wynikającego z potencjalnego uszkodzenia rebreathera.
Kiedy wiosną 2013 r. Inner Space Corporation zaproponowała mi udział w ekspedycji na Scapa Flow w gronie innych europejskich instruktorów rebreatherowych, nie musiałem się długo zastanawiać.
Po pierwsze dlatego, że zawsze chciałem tam pojechać; po drugie dlatego, że bardzo spodobała mi się idea tych nurkowań.
Do ekipy dołączyła również moja żona, mająca spore doświadczenie w archeologii podwodnej.
Wyraźnie ucieszyła ją perspektywa współpracy z jednym z najbardziej znanych izraelskich badaczy i odkrywców wraków oraz… innych zatopionych rzeczy.
W drogę
Przy dwóch osobach i sporej ilości sprzętu do zabrania najbardziej opłacalną opcją dotarcia do Anglii okazał się samochód. Do Calais dojeżdża się autostradą, później płynie się promem do Dover.
Pozostało nam parę godzin do punktu zbornego w Barnetby. Wieczorem przy kolacji poznaliśmy pozostałych uczestników wyprawy.
Niestety, trzeba było się wcześnie położyć, żeby o 5:30 wspólnie wyruszyć na północ.
Podróż przez Anglię i Szkocję okazała się bardzo ciekawa. Na przestrzeni 900 km krajobraz zmieniał się wielokrotnie. Im dalej na północ od muru Hadriana, tym ładniejsza sceneria.
Doskonała autostrada wśród lasów, wrzosowisk, gór i jezior wiodła od jednego „visitors center” do drugiego.
Każde z nich zachęcało przez wielkie reklamy do skosztowania lokalnych specjałów (głównie whisky).
Dopiero daleko na północy droga zaczęła się zwężać, ale zrobiła się za to jeszcze bardziej malownicza.
Na miejsce postoju wybraliśmy Inverness. Rozciąga się stamtąd oszałamiający widok na wcinającą się głęboko w ląd zatokę.
Przy odrobinie szczęścia można w niej spotkać baraszkujące foki.
Są też punkty obserwacyjne dla miłośników ptactwa wodnego, liczne parki, mnóstwo prywatnych posiadłości i słynne szkockie zamki. Jeden z nich, zamek Dunrobin, postanowiliśmy zwiedzić.
Zamieszkały przez właścicieli jeszcze w latach sześćdziesiątych zeszłego wieku, obecnie pełni funkcję muzeum. W zamku, w którym zatrzymywała się sama królowa Victoria, zachwycają wspaniale odrestaurowane w latach dwudziestych pomieszczenia.
